Enwau Heb Lefydd - Ieuan Morris's Portfolio

Dyma gyfres o ffotograffau sy’n cofnodi lleoliadau yn nhirwedd De Cymru gyda enwau Cymraeg arbennig; ceir enwau swreal a barddonol, eraill sy’n cyfeirio at ddigwyddiadau hanesyddol, ac eraill fyth yn enwau disgrifiol o’r llefydd. Erbyn hyn, mae’n amhosib darganfod sut eu henwid, pa fodd bynnag, datgelodd fy ymchwil fod nifer ohonynt yn debygol o gyfeirio at ddigwyddiadau hanesyddol rhai canrifoedd yn ôl. Yn ogystal, gan fod nifer o’r lleoliadau wedi bod yn dîr comin yn yr hen amser, mae’n bosib mai gan borthmyn ei henwyd, neu gan ffermwyr lleol a borai anifeiliaid yno, neu, yn ogystal, yn ôl arfer y gymuned agosaf.

Fe sylwch ymddengys y rhan fwyaf o’r lleoliadau yn “wag”, “di-nod” ac “anghyfanedd”. Pe basech yn cerdded drwy’r llefydd rhain, credwch ddim fod yn werth eu henwi. Yn wir, mae rhai ohonynt yn nodweddiadol oherwydd absenoldeb unrhyw dystiolaeth o gyffwrdd dynol. Mewn gwirionedd, allwch ddweud mai, erbyn hyn, eu henwau yw’r unig dystiolaeth o weithgaredd sy’n parhau. Yn ogystal, trawsnewidwyd rhai o’r llefydd yn ddiweddar, heb falio am, neu er gwaethaf am, eu henwau, gan goedwigoedd masnachol, er engrhaifft – ond, serch hynny, parheir yr enwau ar fapiau.

Ar y cyd, mae’r enwau yn weddillion ddisylwedd o hanes gymdeithasol, ddiwyllianol a gwleidyddol gyfoethog, cuddiedig. Bwriad y lluniau a’r ysgrifen ar y tudalennau dilynnol ydi i adfer ystyr y llefydd darfodedig rhain ac i wahodd y gwyliwr, gan hynny, i ailystyried ac ehangu ei syniadau am ble mae hanes yn “trigo”. Yn ogystal, ymysg yr ymchwil hanesyddol, y ddisgrifiadau a’r dyfaliadau, ceir agweddau o’r siwrne meddyliol ac emosiynol a brofais yn ystod gweithio ar y gyfres.

Mae agwedd bersonol ychwanegol i’r gyfres, hefyd. Efallai, gan fy mod wedi treilio fy mlentyndod mewn pentre bach yn Ngogledd Cymru, mae tirwedd wedi bod yn ran anatod o fy ngwaith creadigol, naill ai fel gwneithyrwr ffilm neu fel ffotograffydd, er i mi dueddu’n aml i wrthod confensiynnau clasurol sy’n arwain at olygfeydd “prydferth”, ddigamsyniol. Ynlle, gobeithiaf anog y gwyliwr, gyda chymorth teitl a’g ysgrifen, i ystyried pob un llun fel “cofnod ddogfennol” o weithgaredd sydd raid ei ddychmygu, yn hytrach na myfyrio’n oddefol wrth eu gwylio fel delwau aruchel, mawreddog, sydd tu allan i amser. Yn hyn o beth, mae’r gyfres yn gyfle i mi ymdrechu cyfleu cymlethder fy neimladau am, a fy nghyfathrach a, thirwedd. Hynny yw, gobeithiaf fod y gyfres yn cydnabod fod pob tirwedd yn un dynol a fod pob tirlun yn arwyddocâwr, nid yn unig o natur, o dîr ac yn y blaen, ond, yn ogystal, o atgof, absenoldeb, hanes – a’r dychmygol.

Rhiw Cantorion

Filltir i’r de-ddwyrain o Fochriw, Caerffili. Uchder: 380tr.

Anodd credu fod y fan anghysbell hon, ymhell uwchben cwm serth, yn leoliad i unrhyw befformiad cerddorol. Pam fyddai unrhyw un yn dewis dringo i’r fan hon i ganu? A ddeilliodd ei enw o anghydfod rhwng nifer o gantorion, tybed. A ydy hi’n bosib fod aelodau o gôr o’r tri pentre agos, sef Fochriw, Pontlottyn a Pentwyn - sydd gytbell o’r fan hon – wedi methu â chytuno ar leoliad i ymarfer, a gorfod iddynt gyfaddawdu a dod ynghyd i ganu yn y fan hon? Neu, hwyrach y bu teulu cerddorol yn trigo ar y bryn hwn rywle, rywdro...

Cwm Byddar

Milltir i'r gogledd-ddwyrain o Goelbren, Powys. Uchder: 300 tr.

Ffos y Ffwdan

Ddwy filltir i‘r gogledd-orllewin o Langurig, Powys Uchder: 360 tr.

Dyma lwybr troellog, anwastad, mwdlyd ac ansathredig, sydd yn amlwg yn hŷn na’r goedwig drwchus mae’n ei hollti. Ai tarddiad yr enw oedd anghydfod chwerw rywdro rhwng dau deulu fferm? A oedd “ffwdan” yn enw arall am rywbeth mwy sinistr a ddigwyddodd yn y fan hon: llofruddiaeth, er enghraifft? Neu efallai fod y gair “ffwdan” yn y rhan yma o Bowys un tro yn meddwl “caru”, neu hyd yn oed “rhyw”, fyddai’n gwneud y lle’n “llwybr cariadon”.

Cwar yr Offeiriaid

Filltir i’r de-ddwyrain o Flaencwm, Rhondda Cynnon Tâf. Uchder: 350 tr.

Darganfuwyd carneddau, tomenni cerrig a thystiolaeth arall o weithgareddau Mesolitheg a Neolitheg yn yr ardal, yn ogystal ag adfeilion diweddar – ond dim chwarel, yn benodol, hyd yma. Fodd bynnag, tybed a gyfeiriai’r enw at y posibilrwydd fod adeilad addoli’r Cristion Cynnar (neu un o ddyddiau Cyn Crist, hyd yn oed) wedi ei sefydlu rywle’n agos, ac mai o’r fan hon y daethai’r deunydd adeiladu, a’r offeiriaid wedi ei gloddio eu hunain…

Nant Cylla

Ystrad Mynach, Caerffili. Uchder: 170 tr.

Bwlch y Lladron

Ddwy filltir i’r de-ddwyrain o Hirwaun, Rhondda Cynon Tâf. Uchder: 500 tr.

Ai dioddefwr lladrad a enwodd y torriad hwn yn y grib greigiog, gan ddyfalu mai hon oedd yr unig ffordd y medrai’r troseddwyr ddianc i’r cwm nesaf gyda’u hennillion? A gafodd ei enwi gan ffermwr lleol ar ôl dwyn ei dda byw a’u heidio drwy’r bwlch dro ar ôl tro? Ynteu tybed ai’r lladron eu hunain a enwodd yr allanfa yn wreiddiol, a hwythau wedi rhannu’r wybodaeth ymysg y troseddwyr lleol, cyn i’r enw ddod yn adnabyddus a lledaenu drwy’r gymuned yn gyffredinol?

Nant Marw-dyn

Filltir a hanner i'r de o Eisteddfa Gurig, Ceredigion. Uchder: 500 tr.

Pen Rhiw-Trwyn

Filltir i‘r dwyrain o Flaengwynfi, Castell-nedd Port Talbot. Uchder: 450 tr.

O weld y lle hwn, teimlwn imi gael fy nhwyllo. Roedd siap trwyn y bryn wedi ei amlinelli yn eglur ar fy map OS ac mae’n sicr i’r lleoliad gael ei enwi ar ôl y nodwedd honno, ond y cwbl a welwn yno oedd gwagle; dinistriwyd y bryn yn ddiweddar er mwyn gosod ffordd drwy’r goedwig. A minnau wedi disgwyl darganfod yr unig le ymysg yr holl lefydd yr ymwelais â hwy ac iddo enw hunanesboniadol, nid yw hynny’n wir mwyach.

Cwm Selsig

Ddwy filltir i'r gorllewin o Dreherbert, Rhondda Cynon Tâf. Uchder: 320 tr

Llygaid y Ffynhonnau

Filltir i’r ogledd-ddwyrain o Flaengarw, Pen-y-Bont ar Ogwr. Uchder: 370 tr. Medi 28ain, 2015. 19.09 o’r gloch.

Digon hawdd deall sut y cafodd y darn hwn o fynydd ei enw. ‘Llygad’ ffynnon yw ei ffynhonnell, a gwelir pum neu chwe ffynnon ar ei lethrau. Ystyr yr hen idiom “llygad y ffynnon” yw tarddle cyntaf unrhyw beth, yn enwedig wybodaeth neu newyddion. Mae’r dywediad Saesneg “straight from the horse’s mouth” yn cyfleu yr un ystyr. Tybed a ddaeth y fan hon yn enwog am greu eglurdeb a mewnwelediad yn yr ymwelydd yn y dyddiau fu…

Ffynnon y Ceffyl Bâl

Filltir i'r gogledd o Flaengwynfi, Castell-Nedd Port Talbot. Uchder: 450 tr.

O’r Diwedd

Bryngolau, Tonyrefail, Rhondda Cynon Tâf. Uchder: 200 tr.

Ie, credwch neu beidio, enw’r bryn y tu ôl i’r fynwent hon yw O’r Diwedd. A allai fod yn ganlyniad ryw jôc? Ergyd derfynol gan gartograffydd anfodlon cyn ymddiswyddo? Neu ei (g)weithred olaf cyn ymddiswyddo, ys gwn i? Tybed a sefydlwyd y fynwent yn y fan hon gan y cyngor lleol oherwydd enw’r bryn…

Llyn Pen-Fathor

Filltir a hanner i'r gogledd-ddwyrain o Ystradfellte, Powys. Uchder: 440 tr.

Cwm Lladdfa

Ddwy filltir i’r de-ddwyrain o Bort Talbot, Castell-nedd Port Talbot Uchder: 200 tr.

Tybiais fod enw’r cwm bach, di-nod hwn yn cyfeirio at gyflafan a ymwnai ag anifeiliaid, neu o bosibl at lofruddiaeth rhywun lleol. Fodd bynnag, darganfyddais ei gysylltiad â digwyddiad pwysig o gwmpas 50o.c., pan ymunodd y rhyfelwr Celtaidd Caradog, neu Caractacus â’r Seilwriaid lleol, ar ôl iddo gael ei erlid gan y Rhufeiniaid o’i amddiffynfa yn Swydd Hertford. Wedi saith mlynedd o ryfela gerila yn ne Cymru yn erbyn yr ymosodwyr, credir i’w fyddin gael ei threchu mewn brwydr ffyrnig yn agos at y fan hon. Dihangodd Caradog i ogledd Cymru ac wedyn i ogledd Lloegr, lle y’i daliwyd gan y Rhufeiniaid a’i anfon i Rufain. Yn ôl disgrifiad Tacitus, llwyddodd Caradog, yn sgîl araith enwog, i berswadio yr Ymerawdwr Clawdiws y byddai ei ryddhau yn gwneud mwy i ymestyn ei glodforedd nag a fyddai ei ladd.

Bol Lâs

Ddwy filltir i’r de-orllewin o Glyncorrwg, Castell-nedd Port Talbot Uchder: 450 tr.

Mae barddoniaeth hanesyddol Gymreig yn cynnwys nifer o enghreifftiau o gymharu agweddau ar dirwedd â nodweddion corfforol benywaidd, a hynny wedi cynnal y syniad ar y naill law o natur a’r wlad ei hun fel mam haelionus a meithringar, ac ar y llaw arall, yn forwyn bur, dddiamddiffyn a dilychwyn. Tybed a oedd y sawl a enwodd y bryn hwn yn ei gymharu â bol chwyddedig dynes feichiog gyda’i wythiennau glas amlwg? Niw yw tîr Bol Lâs yn ffrwythol mwyach; man i gynhaeafu gwynt ydyw bellach.

Twyn Canwyllyr

Ddwy filltir i'r de-ddwyrain o Hirwaun, Rhondda Cynon Tâf. Uchder: 240 tr.

Nant y Ceisiad

Filltir i’r gogledd-ddwyrain o Dretomos, Caerffili. Uchder: 200 tr.

Sut y cafodd nant fach ddi-nod lai na milltir o hyd sy’n llifo i Afon Rhymni ger pentref Rhydri enw mor drawiadol? Tybed a gyfeiriai at ddigwyddiadau yn oes y Tuduriaid pan orfodwyd Catholigion Cymru i ymwadu eu ffydd yn ystod y Diwygiad Protestanaidd. Credwn yn hytrach y daw’r enw o gyfnod Elizabeth y 1af, pan gynhaliwyd chwil-lysau yn sgîl marwolaeth pob tirfeddiannwr, i benderfynnu p’un ai dychwelyd ei dir i’r goron ynteu ei adael i etifedd haeddiannol. Darganfyddais gofnodion y chwil-lys perthnasol yn y ddogfen Inquisitiones Post Mortem. Eliz.1601. No.181 . Mae’n datgan fod y Ceisiad wedi dyfarnu fod rhaid dychwelyd y tir asêt, sef “certeyn escheated lands” yn y “Mannor of Rudrey”, i’r Frenhines.

Gwyneb-yr-Haul

Filltir i’r dwyrain o Gwmclydach, Rhondda Cynon Tâf. Uchder: 250 tr.

Carn y Wiwer

I’r gogledd-orllewin o Aberllechau, Rhondda Cynon Taf. Uchder: 220 tr.

Wrth baratoi i dynnu’r ffotograff hwn, gofynnais i un o drigolion y pentre a oedd yn gyfarwydd ag enw’r bryn sy’n ymestyn o waelod ei stryd. “Yes, of course”, meddai, “It’s the Tip!”. Does dim amheuaith mai dyna yw e, ar yr wyneb: mae wedi ei orchuddio gan ‘lefelau’ slag o hen bwll glo. Sgwn i a oes pentwr o gnau, mês ag aeron oddi tano?

Llyn Dwr

Milltir i'r gogledd-ddwyrain o Lanfihangel Nant Bran, Powys. Uchder: 424 tr.

Twyn y Bloedd

Ddwy filltir i’r gogledd o Flaenrhondda, Treherbert, Rhondda Cynon Taf. Uchder: 500 tr.

Mae’r fan hon yn uchel uwchlaw pen gogleddol Cwm Rhondda, yn bell o unrhyw drigfan. Pam y daeth yn lle adnabyddus am weiddi? Ai am fod ei leoliad yn golygu nad oedd neb yn debygol o glywed petai rhywun yn gweiddi yno? A oedd lles therapiwtig yn deillio o floeddio yn y fan hon, am ryw reswm? Doedd neb o gwmpas pan oeddwn yno, a phenderfynais felly brofi’r syniad wrth floeddio fy hun, ac yn wîr, ar ôl gwneud, synhwyrais rhyw deimlad bach o ryddhad… Fodd bynnag, efallai fod codi’r tyrbein gwynt hwn a phresenoldeb nifer o rai eraill eisoes yn weithredol gerllaw yn awgrymu esboniad mwy tebygol: fod gwyntoedd cryfion yn gweiddi a rhuo yma’n aml wrth iddynt ruthro dros y bryn.

Traed y Milwyr

Filltir i’r gogledd o Princetown, Tredegar, Merthyr Tidfyl. Uchder: 410 tr.

Tybiais i’r sawl a enwodd y lle gymharu siâp neilltuol y bryniau a’r cymoedd bach hyn â bodiau traed. Ond pam traed milwyr yn benodol? Ceir ateb ansicr iawn ar wefan Gomisiwn Brenhinol Henebion Cymru. Crybwylla fod Samuel Lewis, yn yr Historical Dictionary of Wales (1849), yn honni fod y fan yn safle brwydr yn yr 11fed ganrif, lle y trechwyd yr Eingl-Normaniaid gan fyddin Gymreig. Noda hefyd fod yr unig awdurdod ar y frwydr yn debygol o fod yn ffugiad...

Nant yr Ysfa

Filltir a hanner i’r dwyrain o Berthcelyn, Rhondda Cynon Tâf. Uchder: 250 tr.

Pant Meddygon

Ddwy filltir i’r de-ddwyrain o Myddfai, Sir Gaerfyrddin. Uchder: 380 tr.

“Y FFORDD Y CEI GWELED Y PETH NAS GALLO ARALL EI GWELED

#814. Cymmer fustl cath a blondeg giar, a chymysge hwynt a dod ar dy lygaid ag di a gei gweled y peth na chaiff arall ei weld”

Dyma gymysgedd a ddyfeisiwyd gan un o Feddygon Myddfai, sef y llinach hiraf o feddygon Brydeinig, a ymestynodd o’r 13eg Ganrif drwodd i’r 18fed Ganrif, ac a drigai yn ardal pentref Myddfai. Mae’n debygol mai o’r pant hwn y deuai nifer o’r planhigion a ddefnyddid yn eu moddion a’u trwythau.

Cwm Bwgan

Milltir i'r gogledd o Lanfihangel Nant Bran, Powys. Uchder: 330 tr.

Cwm y Saeson

Ddwy filltir i’r de-ddwyrain o Langurig, Powys. Uchder: 340 tr.

A enwir y cwm diddig hwn, efallai tua dau gan mlynedd yn ôl, wedi i deulu ffermio Seisnig ymsefydlu mewn cymuned a oedd yn gwbl Gymreig ar y pryd? A ddigwyddodd yn gynharach, hynny yw, o gwmpas 1645, yn ystod y Rhyfel Cartref yn Lloegr, ar ôl brwydr honedig yn y fan hon rhwng Seneddwyr a Brenhinwyr Llanidloes? Ynteu, o bosibl, ar ôl i’r Saeson drechu byddin Llywelyn Fawr mewn brwydr honedig yma yn y 13eg ganrif? Safai hen dŷ fferm o’r enw Tŷ Llywelyn gerllaw (ei enw blaenorol oedd Lluest Llywelyn)...

Llethr Cadno

Filltir a hanner i’r dwyrain o Flaengwynfi, Castell Nedd Port Talbot. Uchder: 500 tr.

Ar ôl dilyn llwybr am rai milltiroedd tuag at y lleoliad hwn, i berfedd coedwig fasnachol, tybiais y medrwn fynd i mewn i’r goedwig ar unrhyw adeg, tynnu llun, ei alw yn Lethr Cadno, heb i neb sylweddoli fy mod wedi eu twyllo. P’r un bynnag, bwrais ymlaen; a minnau wedi cyrraedd cyn belled; doedd waeth i mi gyrraedd y lle o dan sylw ddim. Euthum i mewn i’r goedwig yn yr union fan a ddynodir gan fy map OS, a theimlais ias o sylweddoli bod fy ymweliad bron â bod wedi cyd-daro yn union ag ymweliad cadno â’r lle.

Nant yr Esgyrn

Milltir a hanner i'r gogledd o Ystradfellte, Powys. Uchder: 350 tr.

Cors y Beddau

Milltir a hanner i'r gogledd o Ystradfellte, Powys. Uchder: 370 tr.

Carn Caca

Hanner-milltir i'r de o Felincwrt, Castell-Nedd Port Talbot. Uchder: 320 tr.

Heb fod ymhell o'r fan hon yn y dyffryn islaw saif adfail Mynachlog Nedd, a sefydlwyd gan y Normaniaid yn y 1100au cynnar. Parheir dros 400 mlynedd o feddiannaeth fynachaidd, yn gyntaf gan Savignacs ac yn ddiweddarach gan Sistersiaid. Credir mai Urdd y Sistersiaid a gyflwynodd bridiau defaid gwlân i'r bryniau hyn, gan gynhyrchu incwm o werthu edafedd i (y pryd hynny) Fflandrys a'r Eidal. Daeth i fod yn un o fynachlogydd cyfoethocaf yng Nghymru. Fel y mae heddiw, mae’n debygol bod y llecyn hwn wedi bod yn frith o cachu defaid am y rhan fwyaf o’r flwyddyn yn barhaus dros y 900 mlynedd diwethaf.

Pen Moel Crochlef

Filltir i'r gogledd-ddwyrain o Cynonville, Castell-Nedd Port Talbot. Uchder: 350 tr.

Nant y Pwyntel

Filltir i'r de o Gaerffili. Uchder: 200 tr.

Cwm Caca

Ddwy filltir i’r de-ddwyrain o Felincwrt, Castell Nedd Port Talbot. Uchder: 330tr.

I gymharu â’r Grand Canyon, nid yw’r cwm bach hwn yn drawiadol iawn, ond, chwarae têg, a oedd rhaid i’r sawl a’i enwodd fod eithaf mor ddeifiol? Fe’i amgylchynir gan borfa, a defaid a gwartheg yn ei addurno â digonedd o gachu, ond dyna sut mae’r tirwedd ledled Cymru. Tybed a oedd yr un a’i enwodd – hynny yw, ffermwr – wedi cael llond bol o bridd cleiog, dwrlawn yr ardal – wedi ei enwi, ac ymadael wedyn am borfeydd gwell?

Nant y Gwerydd

Pum milltir i'r ogledd-orllewin o Lanfihangel Crucornau, Sir Fynwy. Uchder: 350 tr.

Twyn Dylluan-Ddu

Dwy filltir i’r de-orllewin o Libanus, Powys. Uchder: 560tr.

Nid i Brydain mae Tylluannod Duon (”Sooty Owls”) yn frodorol, ond i Awstralia a Seland Newydd. Fodd bynnag, mae’n bosib fod y bryn wedi’i enwi ar ôl Tylluan Wen â nam genetig un mewn miliwn (sef, ‘melaniaeth’) a achosodd iddi gael ei geni â phlu duon. Mae’n fwy tebygol, efallai, fod yr un a enwodd y twyn wedi gweld amlinelliad Tylluan Wen neu Dylluan Frech ar gangen un o’r coed yno, ar ddiwrnod tebyg i hwn, gan gamgymryd mai un ddu a welai.

Nant y Dall

Hanner-milltir i'r gogledd o Bentre'r Eglwys, Rhondda Cynon Tâf. Uchder: 160 tr.

ieuan morris